Een jaar geleden bezocht ik samen met schoolbestuurders en kinderopvang uit de regio Zoetermeer de openbare basisschool Ramón Llull, midden in het drukke centrum van Barcelona. De school bestaat al ruim 70 jaar en biedt plek aan leerlingen van ruim 80 verschillende nationaliteiten. Deze ‘integratieschool’ is de bekendste Catalaanse basisschool van de stad, mede door het prachtige gebouw uit begin 20e eeuw. De school is meer dan een school en fungeert in de avonden en in de weekenden als ontmoetingsplek voor de wijkbewoners, die er dan terecht kunnen voor allerlei culturele activiteiten (theater, muziekles, dans en sport).

Tijdens het bezoek vertelde de schoolleider, Manel Lombardia, met trots over de waarden waar de school voor staat: multiculturalisme, respect en tolerantie. De verbijstering was dan ook groot toen juist op deze plek, waar op 1 oktober jongstleden in verband met het referendum gestemd kon worden, zoveel exorbitant veel geweld is gebruikt. Hoe groot was het contrast met een Argentijnse moeder die tijdens ons bezoek de kernwaarden van de school onderschreef: ‘Op deze school kan ik mijn eigen cultuur bewaren en toch word ik opgenomen in de Catalaanse cultuur. Dankzij mijn kinderen en de school ben ik geïntegreerd. De kinderen van deze school zien geen verschillen tussen de kinderen. Iedereen mag anders zijn.’ Het past bij het beeld dat de auteurs van ‘Barcelona voor Gevorderden’ schetsen dat de Catalaanse taal en cultuur prima instrumenten zijn om nieuwkomers in de lokale samenleving te laten integreren. Wie jong is leert via het Catalaanse onderwijs zijn stad en regio goed kennen (Oostenwind, 2014).

Dat de Catalanen trots zijn om op hun cultuur is nagenoeg bekend. Dit is overal zichtbaar en voelbaar. De bekendste architect van de stad, Antoni Gaudí, voelde ook zich door en door Catalaan. Tijdens zijn leven sprak hij demonstratief alleen maar Catalaans en was vooral op emotionele wijze verbonden met zijn volk en vaderland (Taschen, 2015).

Catalonië (en de stad Barcelona) mag trots zijn op wat het heeft bereikt en waar het voor staat. De waarden multiculturalisme, respect en tolerantie zijn belangrijk en passen bij een mondiale samenleving, waarbij autonomie een zoektocht is. Het referendum legt hierin veel bloot. Maar is onafhankelijkheid het antwoord op vragen en verlangens, en waar wij als moderne mens voor staan? Is er in de behoefte aan autonomie een verbinding te maken met onze diepgewortelde sociale behoeften? De hoogleraar psychiatrie Frank Koerselman spreekt over geborgenheid en acceptatie, autonomie op een eigen domein, en over competentie.  Daarnaast noemt hij dat wanneer de behoefte aan geborgenheid en zekerheid is bevredigd, er de behoefte is om je los te maken, om uit te breken en om onafhankelijk te worden (Koerselman, 2016). Op zich zou dit beeld passen in de ontwikkeling van Catalonië na de beëindiging van dictatuur in 1975, waarna de regio zich meer en meer als zelfstandige regio manifesteerde.

Dat de Catalaanse bevolking nu niet op één lijn zit mag duidelijk zijn. Nadat de zogenaamde uitslag van het referendum bekend werd kwam er ook een tegengeluid van de nee- en niet-stemmers. De Spaanse filosoof, Fernando Savater schreef in het boek ‘Het goede leven’ al over de ethische begrippen vrijheid en verantwoordelijkheid: ‘Wat ons overkomt kunnen we niet zelf bepalen, maar we kunnen wel beslissen hoe we reageren op wat ons overkomt’ en ‘Vrijheid is beslissen, maar ook, en vergeet dat niet, jezelf rekenschap geven van wat je zegt en doet. Een verantwoordelijk mens is zich bewust van het reële van zijn vrijheid’ (Savater, 1991).

Welke betekenis geven wij of de Catalanen nu aan het woord autonomie?  Gaat het hierbij daadwerkelijk om onafhankelijk zijn, zelfstandig zijn of om voor zichzelf opkomen? Wanneer autonomie wordt opgevat als zelfbeschikking en zelfbeschikking de moderne omschrijving is van onafhankelijkheid en zelfredzaamheid, dan heeft dit grote gevolgen voor de omgangsvormen tussen mensen (Dohmen, 2007).

Autonomie heeft dus consequenties voor ons mensbeeld. Hoe gun ik de ander en mijzelf ‘het goede leven’? Elena Cavagnaro, lector Applied Sciences Sustainability in Hospitality and Tourism, hanteert in haar boek ‘Human Being, Sustainabilty from the inside out’ (2015) de begrippen ‘Care for Me’,  ‘Care for Me and You’ en ‘Care for All’ . Het zijn begrippen die wellicht een extra toelichting behoeven, maar die in relatie tot autonomie ook het spanningsveld zichtbaar maakt. Betekent autonomie dat wij vooral goed voor onszelf zorgen of voor de directe omgeving of proberen wij vanuit een wijder bewustzijn te leven?

Een ander ‘het goede leven’ gunnen, kan alleen door ook onszelf ‘het goede leven’ te gunnen en hier volop aandacht aan te besteden. Het gaat daarbij om een moreel aspect dat verwijst naar de houding hoe wij verbonden willen zijn met anderen. De mens heeft een morele plicht om zijn handelen altijd in dienst te stellen van de menselijke mondiale gemeenschap (Dohmen, 2007). Volgens Dohmen is de mens een deel van het groter geheel, van de kosmos en van de logos. Zelfbeheer als bewustzijnsverruiming betekent dat men zichzelf voortdurend op het spel zet. Zoals het eerder genoemde citaat van de filosoof Savater betekent dit dat je bewust rekenschap geeft van wat je zegt en doet, maar dat we ons juist nu als mens behoren te ontwikkelen om ons verder te ‘overstijgen’ (transcendentie) en voortdurend oog hebben voor het ‘Care for All’ principe. Transcendentie betekent dat mensen verbonden zijn met een wijder bewustzijn en gezocht moet worden naar onderlinge dialoog.

We kunnen blijven leren van het verleden en de inspirerende leiders die er zijn geweest. Mandela noemde in zijn speech van 25 februari 1995 expliciet het belang van samenwerking: ‘Wanneer wij verklaren dat samenwerking de beste manier is om zaken aan te pakken, moet eenieder zich daartoe voor honderd procent bereid verklaren. Samenwerking tussen de overheid, de zakenwereld en andere sectoren komt allen ten goede. Het plaveit de weg naar het creëren van banen en handelsmogelijkheden, naar het verbeteren van het dagelijks bestaan van mensen. Samenwerking heeft ons geholpen het fundament te leggen voor de wederopbouw waar we nu aan begonnen zijn’ (Pandora, 2003).

Autonomie brengt dus een verantwoordelijkheid met zich mee, niet alleen voor jezelf, maar ook voor de ander. Volgens de pedagoog, filosoof Dewey  (1859 – 1952) heeft de mens een innerlijk behoefte om  bij anderen te horen. De mens leeft in allerlei gemeenschappen, zoals het gezin, de school en de verenigingen. Hierin wordt verwacht dat mensen samenwerken en naar elkaar luisteren. De Catalaanse basisschool Ramón Llull geeft het voorbeeld hoe dit in een moderne samenleving kan en wat we kinderen willen leren.